Vẫn còn một lời nói sau

Nguồn : Talawas
Tác giả: Phạm Thị Hoài

Sao chính phủ không cách chức nhân dân

Và bầu một nhân dân khác

Có phải tiện hơn không?

Lần đầu tiên nghe đọc những câu thơ ấy của Bertolt Brecht, tôi không hiểu. Không hiểu nó nói gì. Không hiểu vì sao ở Đông Berlin, người ta đọc nó ngưỡng mộ mà phải kìm giọng thế. Brecht là tác gia có kịch diễn quanh năm, sách in bạt ngàn tại Cộng hoà Dân chủ Đức. Một bông hoa ngoại cỡ cài trên ve áo chế độ. Sao thơ ấy phải thầm thì đọc? Hành trang tinh thần của một sinh viên đến từ miền Bắc Việt Nam cuối những năm 70 không đủ cho tôi hiểu. Mùa thực tập đầu tiên trong Lưu trữ Di cảo Văn học Bertolt Brecht cũng không giúp tôi hiểu nhiều hơn. Chuyên chính vô sản có trật tự của nó: hoa cài ve áo có thể gỡ xuống, áo tất nhiên có thể thay, chỉ người mặc áo là không thể thay đổi. Cái trật tự vững như bàn thạch ấy không phải để hiểu.

Toàn văn bài thơ của Brecht như sau:

Bertolt Brecht

Giải pháp

Sau cuộc nổi dậy tháng Sáu ngày mười bảy

Bí thư Hội Nhà văn cho rải

truyền đơn ở Đại lộ Stalin

Nói nhân dân đã đánh tuột lòng tin

của chính phủ. Chỉ có cách lao động

gấp đôi. Mới mong khôi phục lại.

Sao chính phủ không cách chức nhân dân

Và bầu một nhân dân khác

Có phải tiện hơn không?[1]

Nguyên bản tiếng Đức:

Die Lösung

Nach dem Aufstand des 17. Juni

Ließ der Sekretär des Schriftstellerverbands

In der Stalinallee Flugblätter verteilen

Auf denen zu lesen war, dass das Volk

Das Vertrauen der Regierung verscherzt habe

Und es nur durch verdoppelte Arbeit

Zurückerobern könne. Wäre es da

Nicht doch einfacher, die Regierung

Löste das Volk auf und

Wählte ein anderes?

Song bài thơ này, được thần tượng như một lời phê phán sắc nhọn đầy tính giễu cợt đặc trưng cho phong cách Brecht đối với nhà cầm quyền Đông Đức, không phải là tuyên ngôn chính thức của tác gia lỗi lạc ấy. Nó được viết mấy tuần sau sự kiện 17 tháng Sáu năm 1953, nhưng 11 năm sau, khi ông đã qua đời 8 năm, mới xuất hiện trong Toàn tập Brecht năm 1964.

Còn phát ngôn chính thức của Brecht về sự kiện này thì sao?

*

Ngày 17 tháng Sáu 1953, cuộc nổi dậy[2] chống chính quyền với quy mô lớn đầu tiên trong Khối Xã hội Chủ nghĩa Đông Âu, bước đi đầu tiên về hướng Solidarnosc, diễn ra tại Cộng hoà Dân chủ Đức. Những hoạt động thanh tẩy trong nội bộ giới lãnh đạo chính trị, khủng bố những người bất đồng chính kiến, trấn áp tôn giáo, kiểm soát thanh niên, tình trạng thực phẩm khan hiếm và đắt đỏ đi liền với chính sách vụ thành tích, nâng chỉ tiêu lao động, gặp thời điểm những dấu hiệu nới lỏng đường lối đầu tiên xuất hiện sau khi Stalin qua đời, đã đẩy hơn 1 triệu người dân Đông Đức xuống đường biểu tình và phản kháng. Chính phủ Đông Đức rút về náu tại Berlin Karlshorst, tổng hành dinh của quân đội Liên Xô đóng tại Đông Đức, cầu cứu quân đội của một quốc gia khác ra tay đàn áp nhân dân mình. Xe tăng và Hồng quân Xô-viết đã giải quyết phần còn lại, như 3 năm sau tại Hungary, 15 năm sau tại Praha.

Ngay trong ngày 17 tháng Sáu ấy, Brecht gửi một bức thư cho Walter Ulbricht[3], bày tỏ “sự gắn bó với Đảng Xã hội Chủ nghĩa Thống nhất Đức”[4] và không quên gửi tới Vladimir Semyonovich Semyonov, người đứng đầu Cao Uỷ Xô-viết, nhân vật quyền thế nhất của Moskva tại Đông Đức, lời bày tỏ “tình hữu nghị son sắt” với Liên Xô. Ngày 21 tháng Sáu, tờ Nước Đức Mới (Neues Deutschland), cơ quan ngôn luận của Đảng SED[5], đăng bức thư của Brecht ở vị trí trang trọng trong những tiếng nói ủng hộ chính quyền của các văn nghệ sĩ, trí thức Đông Đức danh tiếng. Hai ngày sau, dưới nhan đề “Không dung tha bọn phát xít!”, cùng nhiều tác giả khác, Brecht tố cáo những thế lực phát xít phương Tây và CIA lợi dụng sự bất mãn có phần chính đáng của công nhân Đông Đức để kích động chiến tranh, bạo lực[6].

Phản ứng từ phía bên kia đến ngay tức thì. Những nhà hát ở Tây Berlin, Tây Đức và Áo vốn hâm mộ Brecht đồng loạt huỷ các chương trình công diễn kịch của ông. Hơn một thập kỉ sau, phong trào tẩy chay Brecht ở phương Tây mới tạm lắng xuống. Nhưng sự kiện 17 tháng Sáu đã vĩnh viễn gắn liền với “Trường hợp Bertolt Brecht”, biểu tượng cho thái độ hai mặt, cơ hội và hèn nhát, của trí thức văn nghệ sĩ trong các chế độ toàn trị ở các nước XHCN.[7] Sau này, trong vở kịch Đám thợ thuyền tập khởi nghĩa (Die Plebejer proben den Aufstand, 1966), người đồng nghiệp nổi tiếng của ông, cũng cánh tả, Günter Grass, chỉ trích không che đậy rằng điều Brecht quan tâm là sự thành công của cuộc khởi nghĩa công nhân trên sân khấu chứ không phải trong cuộc đời thực vào ngày 17 tháng Sáu năm 1953.[8]

Còn mặt sau của những phát ngôn chính thức của Brecht là gì?

Cũng trong bức thư gửi Walter Ulbricht nói trên, Brecht yêu cầu nhà cầm quyền Đông Đức thực hiện một chương trình thảo luận thẳng thắn với giới công nhân về tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, vì sự bất mãn của công nhân ở thời điểm xảy ra cuộc khởi nghĩa là chính đáng. Phần này của bức thư không bao giờ được báo chí Đông Đức công bố. Trước công luận, chỉ có những lời bày tỏ “sự gắn bó với Đảng XHCNTN Đức” và “tình hữu nghị son sắt” với Liên Xô của Brecht, ngay sau khi hai thế lực này kết hợp để dùng bạo lực bẻ gãy cuộc nổi dậy đòi dân chủ đầu tiên của những người lao động tại một nước XHCN Đông Âu. Không phải chỉ có giới trí thức đủ khôn ngoan để chơi trò chơi hai mặt. Nhà cầm quyền rất biết dùng hai mặt ấy, mặt nào vào lúc nào, cho trò chơi quyền lực của mình. Sự cố 17 tháng Sáu đeo đẳng Brecht cho đến cuối đời. Một thời gian dài, đi đâu ông cũng đem theo bản sao nguyên vẹn bức thư tai tiếng nói trên, ấn nó vào tay bạn bè, người quen, một chiến dịch thanh minh vô vọng.

Nhưng Brecht vẫn còn một lời nói sau: bài thơ “Giải pháp”, với những câu kết đã trở thành kinh điển của dòng văn chương phản kháng:

Sao chính phủ không cách chức nhân dân

Và bầu một nhân dân khác

Có phải tiện hơn không?[9]

Giải pháp mà Brecht đề nghị với chính quyền Đông Đức đến muộn 11 năm, nhưng có thể dùng tốt cho chính quyền Việt Nam, cũng một nước xã hội chủ nghĩa, những ngày này. Tiện hơn cả là cách chức giới trí thức đang đánh tuột lòng tin của chính phủ qua việc tiếp tục kiến nghị dừng Đại Dự án Bauxite Tây Nguyên. Và bầu một giới trí thức khác. Cũng nên giải tán luôn Đại tướng Võ Nguyên Giáp và bầu một Đại tướng Võ Nguyên Giáp mới. Tất nhiên trước đó cần bãi nhiệm Chiến thắng Điện Biên Phủ và bầu một Chiến thắng Điện Biên Phủ mới. Không có gì mà chính quyền nhân dân không thể làm được, đơn giản nhất là việc cách chức nhân dân.

*

56 năm sau, cũng ngày 17 tháng Sáu, theo thông tin trên báo chí chính thống tại Việt Nam, Luật sư Lê Công Định ký tường trình nhận tội chống phá nhà nước Việt Nam và xin khoan hồng. Trước ông và sau ông đã có và sẽ còn có nhiều bản tường trình, nhiều chữ ký, nhiều tuyên bố quy phục chính quyền, nhiều lời tỏ tình hay hứa hẹn gắn bó sắt son với quyền lực như thế. Chúng có vai trò của chúng, trong cái trật tự tưởng vững như bàn thạch của chế độ toàn trị. Nhưng tôi tin rằng vẫn còn một lời nói sau, không cần đến 11 năm như những câu thơ của Brecht.

© 2009 Phạm Thị Hoài

© 2009 talawas blog

---

[1] Bản dịch của Phạm Thị Hoài

[2] Còn được gọi là Khởi nghĩa Nhân dân hoặc Khởi nghĩa Công nhân. Nổ ra tại Berlin, cuộc nổi dậy nhanh chóng lan ra 500 địa phương và đạt tới quy mô chưa từng thấy tại các nước Đông Âu XHCN. Năm ngày sau, ngày 22/6/1953, đại lộ chính tại Tây Berlin nằm trên trục Đông Tây nối hai nửa thành phố Berlin được đổi tên thành Đường 17 tháng Sáu, tên này được giữ cho đến ngày nay. Cộng hoà Liên bang Đức (Tây Đức) lấy ngày 17 tháng Sáu làm Ngày Quốc khánh cho đến năm 1990. Từ 1990, Quốc khánh Đức là Ngày Thống nhất 3 tháng Mười.

[3] Ở cương vị người đứng đầu Đảng XHCNTN Đức (Tổng Bí thư, sau chuyển thành Bí thư Thứ nhất) và Nhà nước CHDC Đức (Chủ tịch Hội đồng Quốc phòng, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng), Walter Ulbricht (1893-1973), được coi là nhà lãnh đạo điển hình theo đường lối Stalin, đã góp phần khắc hoạ đáng kể diện mạo của CHDC Đức trong hai thập niên 50 và 60. CHDC Đức dựng Bức tường Berlin trong thời gian ông cầm quyền. Năm 1971, ông bị thất sủng dưới triều Brezhnev. Người thay thế ông là Erich Honecker.

[4] Tên của Đảng Cộng sản cầm quyền tại Đông Đức cho đến cuối năm 1989. Ngày 1 tháng Mười Hai 1989, Quốc hội Đông Đức xoá bỏ độc quyền lãnh đạo của Đảng SED trong Điều 1, Hiếp pháp CHDC Đức. Hậu thân của Đảng SED tại nước Đức thống nhất là Đảng Xã hội Chủ nghĩa Dân chủ (PDS). Từ ngày 16 tháng Sáu 2007, Đảng PDS thống nhất với các đảng và tổ chức chính trị cánh tả khác thành Đảng Cánh Tả, chiếm 53 trong tổng số 612 ghế tại Quốc hội Đức khoá đương nhiệm (2005-2009).

[5] Sau khi đập tan cuộc khởi nghĩa, ban lãnh đạo Đảng XHCNTN Đức cũng nhanh chóng tìm ra thủ phạm trong nội bộ Đảng để thanh toán cuộc khủng hoảng chính trị của mình. Cùng với Bộ trưởng Bộ An ninh Quốc gia (Stasi) Wilhelm Zaisser, Tổng Biên tập tờ Nước Đức Mới Rudolf Herrnstadt, uỷ viên BCHTƯ Đảng, ứng viên Bộ Chính trị, bị coi là những phần tử đi chệch đường lối, bị tước bỏ mọi chức vụ và khai trừ khỏi Đảng.

[6] Đến nay, những quy kết cho các thế lực phát xít phương Tây và CIA nào đó trong cuộc nổi dậy ngày 17 tháng Sáu tại Đông Đức không hề có một bằng chứng nào thuyết phục, trong khi mới đây, tháng Năm 2009, hồ sơ giải mật của Bộ An ninh Quốc gia Đông Đức (Stasi) cho thấy người đóng vai trò châm ngòi cho phong trào sinh viên và trí thức cánh tả phản kháng tại Tây Berlin và Tây Đức, Karl-Heinz Kurras, một nhân viên cảnh sát Tây Berlin, là đảng viên Đảng XHCNTN Đức và cộng tác viên của Stasi.

[7] Một mặt, khi từ chốn tị nạn Hoa Kỳ trở về châu Âu qua ngả Thụy Sĩ, Brecht ngửi ra ngay “cái mùi tỉnh lẻ nồng nặc” của Đông Berlin, hết sức dị ứng với đường lối văn nghệ hiện thực xã hội chủ nghĩa sẽ thống trị tại xứ này và không có ảo tưởng gì về chế độ xã hội mệnh danh là chủ nghĩa xã hội sẽ được thiết lập tại đây. Nhưng mặt khác, chỉ có Đông Berlin mới sẵn sàng cấp cho ông một nhà hát, trong khi Wien, München, Zürich đều từ chối. Vậy khôn ngoan nhất, như Brecht đã hành động, là trở thành công dân Áo, ký hợp đồng cho toàn bộ các tác phẩm của mình với một nhà xuất bản đầy uy tín tại Tây Đức, và nhận một nhà hát kịch tại Đông Berlin. Một mặt, Brecht nhìn rõ Stalin là một “gã vô lại, xơi tái chiến hữu không thèm chớp mắt” và chủ nghĩa Stalin đã trở thành cơn ác mộng cho cả những trí thức cánh tả không mang thẻ Đảng Cộng sản như ông. Nhưng mặt khác, khi Thomas Mann từ chối Giải thưởng Stalin năm 1954 thì người thế chân không cần tìm đâu xa, chính là Brecht.

[8] Hư cấu và hiện thực, cái nào xâm lấn cái nào? Dường như các nhân vật sân khấu của Brecht đã trả lời câu hỏi đó bằng hành động thật của tác giả của chúng. Tác giả của Galileo Galilei và Người tốt thành Tứ Xuyên cũng đu dây và đeo mặt nạ như các nhân vật của mình, với niềm tin là bằng cách đó lách qua những câu thúc của hoàn cảnh để theo đuổi những mục đích cao hơn của bản thân.

[9] Phản ứng của Brecht xuất phát từ bài viết ngày 20 tháng Sáu 1953 trên tờ Nước Đức mới, trong đó Bí thư Hội Nhà văn Đông Đức (tương đương với Tổng Thư kí Hội Nhà văn Việt Nam) Kurt Barthel, uỷ viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng XHCNTN Đức, phê phán và yêu cầu công nhân Đức phải nỗ lực gấp bội để lấy lại lòng tin của chính phủ: “Bây giờ các người chỉ có cách lao động thật nhiều, thật tốt thì mới mong chính phủ tha thứ cho hành động đáng xấu hổ này.” Những nhà văn nổi tiếng của Đông Đức như Stephan Hermlin và Stefan Heym cũng góp phần đáng kể vào việc bôi nhọ cuộc nổi dậy ngày 17 tháng Sáu trong các tác phẩm của mình.